XXII.
DE CUPIDO ET INVIDO
Iuppiter ambiguas hominum praediscere mentes
ad terras Phoebum misit ab arce poli,
cum duo diversis poscebant numina votis:
namque alter cupidus, lividus alter erat.
his sese medium Titan, scrutatus utrumque,
obtulit et 'precibus Iuppiter aecus' ait,
'praestandi facili: nam quae speraverit unus,
protinus haec alter congeminata feret.'
sed cui longa iecur nequiit satiare cupido,
distulit admetas in nova dona preces,
spem sibi confidens alieno crescere voto,
seque ratus solum munera ferre duo.
ille ubi captantem socium sua praemia vidit,
supplicium proprii corporis optat ovans:
nam petit exstincto se ut lumine denotet uno,
alter ut hoc duplicans vivat utroque carens.
tunc sortem sapiens humanam risit Apollo,
invidiaeque malum rettulit ipse Iovi,
quae, dum proventis aliorum gaudet iniquis,
laetior infelix et sua damna cupit.
XXIII.
DE VENDITORE ET MERCATORE
Venditor insignem arte referens de marmore Bacchum
expositum precio fecerat esse deum.
nobilis hunc quidam funesta in sede sepulchri
mercari cupiens compositurus erat;
alter at ornatis ut ferret numina templis,
redderet et sacro debita vota loco.
'nunc' ait 'ambiguo facies de mercibus omen,
[cum spes in pretium munera dispar agit,
et me defunctis seu malis tradere divis,]
sive decus busti seu deus esse velis.'
'subdita nempe tibi est magni reverentia Bacchi,
atque eadem retines funera nostra manu.'
[convenit hoc illis, quibus est permissa potestas,
an praestare magis seu nocuisse velint.]
XXIV.
DE VENATORE ET LEONE
Certamen longa protractum lite gerebant
virtutis quidam nobilis atque leo.
hi cum perpetuum cuperent in iurgia finem,
edita continuo forte sepulchra vident.
illic docta manus flectentem colla leonem
fecerat in gremio procubuisse viri.
hic calet adfirmas sculptura teste supernum
se fieri: exstinctam nam docet esse feram.
ille graves oculos ad inania signa retorquens
infremit et rabido pectore verba dedit.
['inrita te generis subiit fiducia vestri,
artificis testem si cupis esse manum.]
'quod si nostra novum caperet sollertia sensum,
sculperet ut docili pollice saxa leo,
tunc hominem aspiceres expressum murmure magno,
conderet ut rabidis ultima fata genis.'
XXV.
DE PUERO ET FURE
Flens puer extremam putei consedit ad oram,
vana super patulis rictibus ora trahens.
hunc calidus lacrimis postquam vir vidit obortis,
quaenam tristitiae sit modo causa rogat.
ille sibi abrupti fingens discrimina funis
atque auri queritur desiluisse cadum.
nec mora sollicito: traxit manus inpigra vestem:
exutus putei protinus ima petit.
parvulus, exiguo circum dans pallia collo,
sentibus immersus delituisse datur.
sed post fallacis suscepta pericula voti
tristis ut amissa veste resedit humi,
dicitur his sollers vocem rupisse querelis
et gemitu summos sollicitasse deos.
'perdita, quisquis erit, post haec bona pallia credat,
qui petat in liquidis quae natet urna vadis.'
XXVI.
DE LEONE ET CAPELLA
Viderat excelsa pascentem rupe capellam,
comminus esuriens cum leo ferret iter,
et prior 'heus' inquit 'praeruptis ardua saxis
linque, nec hirsutis pascua quaere iugis,
sed cytisi croceum per prata virentia florem
et glaucas salices et thyma grata pete.'
illa gemens 'desiste, precor, fallaciter' inquit,
'securam placidis instimulare dolis:
[vera licet moneas, maiora pericula tollas.
tu tamen his dictis non facis esse fidem.]
nam quamvis rectis constet sententia verbis,
suspecta haec rabidus consiliator habes'.
XXVII.
DE CORNICE ET URNA
Ingentem sitiens cornix aspexerat urnam,
quae minimam fundo continuisset aquam.
hanc enisa diu planis effundere campis,
scilicet ut nimiam pelleret inde sitim,
postquam nulla viam virtus dedit, admovet omnes
indignata nova calliditate dolos:
nam brevis immersis adcrescens sponte lapillis
potandi facilem praebuit unda viam.
[viribus haec docuit quam sit prudentia maior,
quae coeptum volucris explicuisset opus.]
XXVIII.
DE RUSTICO ET IUVENCO
Vincla recusanti dedignantique iuvenco
aspera mordaci subdere colla iugo
rusticus obliqua succidens cornua falce
credidit insanum defremuisse pecus,
cautus et immenso cervicem innectit aratro
(non erat hic cornu promptior atque pede),
scilicet ut longus prohiberet verbera temo,
neve ictus faciles ungula saeva daret.
sed postquam invitto detractans vincula collo
inmeritam vacua calce fatigat humum,
continuo eversam pedibus dispergit harenam,
quam in domini aura ferens sequentis agat.
tunc sic informi squalentes pulvere crines
discutiens imo pectore victus ait
'ni mirum exemplum naturae deerat iniquae,
qua fieri posses cum ratione nocens.'
XXIX.
DE VIATORE ET SATYRO
Horrida congestis cum staret bruma pruinis
vinctaque durato stringeret arva gelu,
haesit in adversa nimborum mole viator:
perdita nam prohibet semita ferre gradum.
hunc nemorum custos fertur miseratus in antro
exceptum satyrus continuisse suo.
quem simul adsidens ruris miratur alumnus,
vimque homini tantam pectoris esse pavet:
nam gelidos artus vitae ut revocaret in usum,
adflatas calido foverat ore manus.
sed cum depulso coepisset frigore laetus
hospitis eximia sedulitate frui,
iamque illi, agrestem cupiens ostendere vitam,
silvarum referens optima quaeque daret,
obtulit et calido plenum cratera Lyaeo,
laxet ut infusus frigida membra tepor.
ille ubi ferventem labris contingere testam
horruit, alanti rursus ab ore gelat.
obstipuit duplici monstro perterritus hospes,
et pulsum silvis longius ire iubet:
'nolo' ait 'ut nostris umquam successerit antris
tam diversa duo qui simul ora gerat.'
XXX.
DE SUE ET ILLIUS DOMINO
Vastantem segetes et pinguia culta ruentem
liquerat abscisa rusticus aure suem,
ut memor accepti referens monumenta doloris
ulterius teneris parceret ille satis.
rursus in exculpti deprensus crimine campi
perdidit indultae perfidus auris onus.
nec mora, praedator segeti caput intulit horrens:
poena sed insignem congeminata facit.
hunc domini captum mensis dedit ille superbis,
in varias epulas plurima frusta secans.
sed cum consumpti dominus cor quaereret apri,
inpatiens fertur quod rapuisse coquus,
rusticus hoc iustam verbo compescuit iram,
adfirmans stultum non habuisse suem:
'nam cur membrorum demens in damna redisset
atque uno totiens posset ab hoste capi?'
[haec illos descripta monent, qui saepius ausi
numquam peccatis abstinuere manus.]
XXXI.
DE MURE ET BOVE
Ingentem fertur mus quondam parvus oberrans
ausus ab exiguo laedere dente bovem:
verum ubi mordaci confecit vulnera rostro,
tutus in anfractus conditur inde suos.
ille licet vasta torvum cervice minetur,
non tamen iratus quem petat esse videt:
hic indignantem iusto sermone fatigans
dispulit hostiles calliditate minas,
'non quia magna tibi tribuerunt membra parentes
viribus effectum constituere tuis.'
[disce tamen brevibus quae sit fiducia monstris,
et faciat quidquid parvula turba cupit.]
XXXII.
DE ARATORE ET BOBUS
Haerentem luteo sub gurgite rusticus axem
liquerat et nexos ad iuga tarda boves.
[frustra dipositis confidens numina votis
ferre suis rebus, cum resideret, opem.]
cui rector summis Tirynthius infit ab astris
(nam vocat hunc supplex in sua vota deum)
'perge laborantes stimulis agitare iuvencos,
et manibus pigras disce iuvare rotas.
te quoque congressum maioraque viribus ausum
fas superos animis conciliare tuis.
disce tamen pigris non flecti numina votis,
praesentesque adhibe, cum facis ipse, deos.'
XXXIII.
DE ANSERE OVA AUREA PARIENTE
Anser erat cuidam pretioso germine feta,
ovaque quae nidis aurea saepe daret.
[fixerat hanc volucri legem natura superbae,
ne liceat pariter munera ferre duo.
sed dominus, cupidum sperans vanescere votum,
non tulit exosas in sua lucra moras.]
grande ratus pretium volucris de morte referre
qui tam continuo munere dives erat,
postquam nuda minax egit per viscera ferrum
et vacuam solitis fetibus esse videt,
ingemuit tantae deceptus crimine fraudis:
nam poenam meritis rettulit inde suis.
[sic qui cuncta deos uno male tempore poscunt,
iustius his etiam vota diurna negant.]
XXXIV.
DE CICADA ET FORMICA
[Quisquis torpentem passus transire iuventam
nec timuit vitae providus ante mala,
confectus senio, postquam gravis adfuit aetas,
heu frustra alterius saepe rogabit opem.]
Solibus ereptos hiemi formica labores
detulit et brevibus condidit ante cavis:
verum ubi candentes suscepit terra pruinas,
[arvaque sub rigido delituere gelu,
pigra nimis tantos non aequans corpore nimbos]
in laribus propriis umida grana legit.
decolor hanc precibus supplex alimenta rogabat,
quae quondam querulo ruperat arva sono:
se quoque, maturas cum tunderet area messes,
cantibus aestivos explicuisse dies.
parvula tunc ridens sic est adfata cicadam.
'num vitam pariter continuare pudet?
mi quoniam summo substantia parta labore est,
frigoribus mediis otia longa traho:
at tibi saltandi nunc ultima tempora restant,
cantibus est quoniam vita peracta prior.'
XXXV.
DE SIMIAE GEMELLIS
Fama est ut geminum una profundens simia partum
dividat in varias pignora nata vices:
[namque unum caro genetrix educit amore,
alterius odiis exaturata tumet.
coeperit ut fetam gravior terrere tumultus,
dissimili natos conditione rapit:]
dilectum manibus vel pectore gestat amico,
contemptum dorso suscipiente levat.
sed cum lassatis nequiit consistere plantis,
appositum fugiens sponte remittit onus:
alter at hirsuto circum dans bracchia collo
haeret et invita cum genetrice fugit.
[mox quoque dilecti succedit in oscula fratris,
servatus vetulis unicus heres avis.
sic multos neglecta iuvant atque, ordine verso
spes humiles rursus in meliora refert.]
XXXVI.
DE VITULO ET BOVE
Pulcher et intacta vitulus cervice refulgens
scindentem adsidue viderat arva bovem.
'non pudet heus' inquit 'longaevo vincula collo
ferre nec inpositis otia nosse iugis?
cum mihi subiectas pateat discursus in herbas
et nemorum liceat rursus opaca sequi.'
at senior, nullam verbis compulsus in iram,
vertebat solidam vomere rursus humum,
donec seposito per prata liceret aratro
molliter herboso procubuisse toro.
mox vitulum sertis innexum respicit aris
admotum cultro comminus ire popae.
'hanc tibi tristis' ait 'dedit indulgentia mortem,
expertem nostri quae facit esse iugi.'
[proderit ergo graves quamvis tolerare labores,
otia quam tenerum mox peritura pati.'
est hominum sors ista, magis felicibus ut sit
mors cita, cum miseros vita diurna regat.
XXXVII.
DE LEONE ET CANE
Pinguior exhausto canis occurrisse leoni
fertur et insertis verba dedisse iocis.
'nonne vides duplici tendantur ut ilia tergo
luxurietque toris nobile pectus?' ait.
'proximus humanis duco pasta otia mensis,
communem capiens largius ore cibum.'
'sed quid rasa, malum, circum dat guttura ferrum?'
'ne custodita fas sit abire domo.'
[at tu magna diu moribundus lustra pererras,
donec se silvis obvia praeda ferat.
perge igitur nostris tua subdere colla catenis,
dum liceat faciles promeruisse dapes.'
protinus ille gravem gemitu collectus in iram
atque ferox animi nobile murmur agit,]
'vade' ait 'et meritis nodum cervicibus infer,
conpensentque tuam vincula dura famem.
[at mea cum vacuis libertas redditur antris,
quamvis ieiunus, quae libet arva peto.]
has illis epulas potius laudare memento,
qui libertatem postposuere gulae.'
XXXVIII.
DE PISCE ET FOCIS
Dulcibus e stagnis fluvio torrente coactus
aequoreas praeceps piscis obibat aquas.
illic squamigerum despectans improbus agmen
eximium sese nobilitate refert.
non tulit explosam patrio sub gurgite phycis,
verbaque cum salsis asperiora dedit.
'vana laboratis aufer mendacia dictis,
quaeque refutari te quoque teste queant.
nam quis sit potior, populo spectante probabo,
si pariter captos umida lina trahant.
tunc me nobilior magno mercabitur emptor,
te simul aere brevi debile vulgus emet.'
XXXIX.
DE MILITE VETERANO
Voverat attritus quondam per proelia miles
omnia suppositis ignibus arma dare,
vel quae victori moriens sibi turba dedisset,
vel quicquid profugo posset ab hoste rapi.
interea votis fors adfuit, et memor arma
coeperat accenso singula ferre rogo.
tunc lituus rauco deflectens murmure culpam
immeritum flammis se docet ipse peti.
'nulla tuos' inquit 'petierunt tela lacertos,
viribus adfirmes quae tamen acta meis:
sed tantum vanis ego cantibus arma coegi,
hoc quoque submisso (testor et astra) sono.'
ille resultantem flammis crepitantibus addens
'hoc te maior' ait 'poena dolorque rapit:
nam licet ipse nihil possis temptare nec ausis,
saevior hoc, alios quod facis esse malos.'
XL.
DE PARDO ET VULPE
Distinctus maculis et pulchro pectore, pardus
inter consimiles abnuit ire feras:
sed quia nulla graves variarent terga leones,
protinus his miserum credidit esse genus.
cetera sordenti temnens animalia cultu
solus in exemplum nobilitatis erat.
hunc arguta novo gaudentem vulpis amictu
corripit et vanas adprobat esse notas:
'vade' ait 'et pictae nimium confide figurae,
dum mihi consilium pulchrius esse queat.'
[miremurque magis quos munera mentis adornant,
quam qui corporeis enituere bonis.]
XLI.
DE IMBRE ET FICTILIBUS VASIS
Impulsus ventis et pressa nube coactus
ruperat hibernis se gravis imber aquis,
cumque per effosas stagnaret turbine terras,
expositum campis fictile pressit opus:
mobile namque lutum tepidus prius instruit aer,
discat ut admoto rectius igne coqui.
tunc nimbus fragilis perquirit nomina testae.
inmemor illa sui 'amphora dicor' ait:
'nunc me docta manus rapiente volumina gyro
molliter obliquum iussit habere latus.'
'hactenus hac' inquit 'liceat constare figura:
nam te subiectam diluet imber aquis.'
et simul accepto violentius amne fatiscens
pronior in tenues victa cucurrit aquas.
[infelix, quae tanta sibi cognomina sumens
ausa pharetratis nubibus ista loqui.
haec poterunt post haec miseros exempla monere,
subdita nobilibus ut sua fata gemant.]
XLII.
DE LUPO ET HAEDO
Forte lupum melior cursu deluserat aedus,
proxima vicinis dum petit arva casis.
inde fugam recto tendens in moenia cursu
inter lanigeros constitit ille greges.
inpiger hunc raptor mediamque secutus in urbem
temptat compositis sollicitare dolis:
'nonne vides' inquit 'cunctis ut victima templis,
inmiti interiens morte cruentat humum?
quod nisi securo valeas te reddere campo,
ei mihi, vittata tu quoque fronte cades.'
ille refert 'mihi quod metuis, precor, exue curam,
et tecum viles, inprobe, tolle minas:
nam sat erit sacrum divis fudisse cruorem.
[quam rabido fauces exsaturare lupo.'
sic quotiens duplici subeuntur tristia casu,]
expedit insignem promeruisse necem.'